ندیدی پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد؟

اصحاب فیل عبارتی در نخستین آیه‌ی سوره‌ی فیل، که اسم سوره نیز از آن گرفته شده است. این آیه مستقیماً خطاب به پیامبر اسلام است: «مگر ندیدی پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد؟». این سوره سوره‌ای کوتاه با پنج آیه و مکی است که لشکرکشی‌ای را توصیف می‌کند که در آن یکی از مرکب‌ها فیل بوده است و خداوند به نحو معجزه‌آسایی، به این طریق که دسته‌هایی از پرندگان را علیه لشکر مهاجم فرستاد، آن را نابود ساخت. این سوره هویت اصحاب فیل، هدف نیروی مهاجم و انگیزه‌های این هجوم را مشخص نمی‌کند. تلاش‌ها برای یافتن شواهد کتیبه‌ای از جنوب عربستان برای روشن ساختن (ماجرای) اصحاب فیل ناکام مانده است. کتیبه‌ی مُرَیغان پیروزی، نه شکستی، را به نفع حبشیان نشان می‌دهد و محل جنگ بسیار دور از مکه است. اضافه بر این، اگر تاریخ تولد پیامبر را که به طور سنتی 570م دانسته شده است- مصادف با تاریخ لشکرکشی اصحاب فیل بدانیم این کوشش‌ها رنج بی‌حاصل خواهد بود. آنچه را در این سوره مبهم مانده، سنت تفسیری و تاریخی عربی- اسلامی با دقت بسیار روشن کرده است. اصحاب فیل حبشیان بودند؛ رهبرآنها ابرهه بود؛ هدف مکه و کعبه بود؛ نام فیل محمود و راهبر (سائِس) آن اُنَیس بود؛ رهبری حمله با ابورِغال بود؛ فیل در مُغَمَّس متوقف می‌شود و به سمت مکه حرکت نمی‌کند؛ خط سیر حرکت «دربُ الفیل»، از یمن به مُغَمَّس بود؛ جد پیامبر، عبدالمطلّب، با ابرهه معامله داشت؛ و حتی قریش که ملقب به حُمس بودند، با شکست حمله‌ی اصحاب فیل علیه کعبه پیوند داشته‌اند؛ ابرهه به مرگ اسفناکی درگذشت و به یمن عودت داده شد.
اثبات یا رد هر کدام از اطلاعات مذکور که در سنت اسلامی- عربی آمده است به یک میزان دشوار است. با این حال، اندکی از حقیقت را می‌توان تأیید کرد، زیرا چنان‌که از آیه‌ی نخست این سوره آشکار است، این حادثه اخیراً روی داده بود و احتمالاً هنوز در ذهن معاصران مکی و سالخورده‌ی پیامبر بر جای مانده بود و احتمالاً ایشان اولین ناقلان سنت تفسیری و تاریخی بعدی بوده‌اند. در واقع آنچه «سال فیل» (عام الفیل) خوانده می‌شد نشانگر یکی از مبدأهای تاریخی عرب پیش از اسلام بود. در روایت اسلامی این ماجرا، سال وقوع این حمله سال میلاد پیامبر نیز هست؛ گفته شده است که امّ اَیمَن، دایه‌ی پیامبر، اسیری از لشکر شکست خورده‌ی حبشی بوده است و از مسلمانان انتظار می‌رفته است که مقبره‌ی ابورغال را در مُغَمَّس سنگباران کنند. خود سوره صرفاً متضمن این امور است: لشکرکشی اصحاب فیل واقعه‌ای مهم و جدی بوده است؛ نابودی لشکر مهاجم امری الهی تلقی شده، که خود خداوند در آن مؤثر بوده است؛ و از آنجا که این سوره خطاب به پیامبر است، نتیجه این است که او یا شهر او یا قریش از این مداخله‌ی الهی به نفع ایشان بهره برده‌اند. از این‌رو شکست لشرکشی اصحاب فیل پرتوی بر تاریخ پیش از اسلام قریش و دوره‌ی پیش از پیامبری زندگی محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌افکند.
تلاش‌ها برای یافتن شواهد کتیبه‌ای از جنوب عربستان برای روشن ساختن (ماجرای) اصحاب فیل ناکام مانده است. کتیبه‌ی مُرَیغان پیروزی، نه شکستی، را به نفع حبشیان نشان می‌دهد و محل جنگ بسیار دور از مکه است. اضافه بر این، اگر تاریخ تولد پیامبر را که به طور سنتی 570م دانسته شده است- مصادف با تاریخ لشکرکشی اصحاب فیل بدانیم این کوشش‌ها رنج بی‌حاصل خواهد بود. رویکردی بدیل برای برطرف ساختن ابهامات این سوره، یعنی تفسیر قرآن با قرآن، کامیاب‌تر و موفق‌تر بوده است. بسیاری از محققان مسلمان قرون میانه سوره‌ی قریش را نه سوره‌ای جدا بلکه ادامه‌ی سوره‌ی فیل دانسته‌اند. البته وحدت این دو سوره تا پیش از آنکه نویسنده‌ای معاصر مقاله‌ای در این باره در سال 1981 منتشر نکرده بود، محل توجه جدی نبود. پذیرش وحدت این دو سوره و قیاس آنها با تاریخ عربستان غربی در قرن ششم میلادی، بر پایه‌ی منابع معتبر معاصر آن قرن، به نتایج ذیل درباره‌ی اصحاب فیل و لشکرکشی آنها منجر می‌شود:
آنها حبشیان بودند و نه اعراب، فیل حیوانی آفریقایی بوده است و نه جانوری عربی؛ رهبر آنها یا ابرهه بوده است یا یکی از دو پسر جانشین او، یَکسوم یا مَسروق؛ هدف بی‌شک مکه و کعبه بود که در آیه‌ی 3 قریش به آن اشاره شده است؛ هلاکت لشکر حبشی را ناشی از شیوع وبا یا آبله می‌توان دانست. هلاک ایشان فرصتی تجاری برای مکه در تجارت بین المللی بود که حال به راحتی می‌توانستند دو سفر را انجام دهند: سفر زمستانی به یمن و سفر تابستانی به شام؛ پس مکیان باید خداوند این «خانه» (کعبه) را بپرستند که همه‌ی این امور را ممکن ساخت (قریش: 3-4). انگیزه‌های واقعی نهفته در پس لشکرکشی در ابهام باقی می‌ماند، اما می‌بایست یا 1. انتقام بی‌احترامی به کلیسا/ کلیسای جامع شده به دست ابرهه در صنعا باشد، یا 2. حذف مکه در مقام یک شهر مهم کاروانی در مسیر اصلی تجارت در غرب عربستان یا هر دوی اینها.
انگیزه‌ی لشکرکشی اصحاب فیل هرچه بوده باشد، وحی قرآنی که در سوره‌ی فیل به آنها ارجاع می‌دهد، تنها گواه معتمد برای اهمیت مکه در قرن ششم میلادی است، که به روشنی ملازم این واقعیت است که حاکم عربستان جنوبی لازم ببیند لشکر بزرگی را علیه آن روانه کند. هلاکت لشکر حبشی همچنین تنها شاهد معتمدی است که ترقی روزافزون مکه را به سبب بازرگانی بین المللی با مناطق دوردست تبیین می‌کند. پیامبر آینده‌ی اسلام در دوره‌ای تقریباً پانزده ساله که طی آن کاروان‌ها را هدایت می‌کرد (حدود سال 610م و پیش از دعوی نبوت) از این بازرگانی بهره برد.
منابع تحقیق:
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.